در صحبت بزرگان/نظامی
پاسخ باربد
نكيسا چون زد اين طياره بر چنگ
ستاي باربد برداشت آهنگ
به آوازِ حزين چون عذر خواهان
روان كرد اين غزل را در سپاهان
سحر گاهان كه از مِي مست گشتم
به مستي بر درِ باغي گذشتم
بهاري مشكبو ديدم در آن باغ
به چنگِ زاغ و در خون چنگِ آن زاغ
گلي صد برگ با هر برگ خاري
به زندان كرده گنجي در حصاري
بهشتي پيكري از جان سرشتش
ز هر ميوه درختي در بهشتش
ز چندان ميوه هاي تازه و تر
نديدم جز خماري خشك در سر
پري رويي كه در دل خانه كرده
دلم را چون پري ديوانه كرده
گر آن گنج آيد از ويرانه بيرون
به تاجش بر نهم چون دُرِّ مكنون
به خوابِ نرگسِ جادوش سوگند
كه غمزه ش كرد جادو را زبان بند
به دود افكندن آن زلفِ سركش
كه چون دودافكنان در من زد آتش
به چشمش كز عتابم كرد رنجور
به چشمك كردنش كز در مشو دور
بدان عارض كز او چشم آب گيرد
ز ترّي نكته بر مهتاب گيرد
بدان گيسو كه قلعه ش را كمند است
چو سروِ قامتش بالا بلند است
به مار افسائيِ آن طرّه و دوش
به چنبر بازيِ آن حلقه و گوش
بدان نرگس كه از نرگس گرو برد
بدان سنبل كه سنبل پيشِ او مُرد
بدان سي و دو دانه لؤلؤِ تر
كه دارد قفلي از ياقوت بر در
به سحرِ آن دو بادامِ كمر بند
به لطفِ آن دو عنّابِ شكر خند
به خاكِ پاي او كز ديده بيش است
بدو سوگندِ من بر جاي خويش است
كه گر دستم دهد كآرم به دستش
ميان جان كُنم جاي نشستش
زدستم نگذرد تا زنده باشم
جهان را شاه و او را بنده باشم
پاسخ باربد
نكيسا چون ز شاه آتش بر انگيخت
ستاي باربد آبي بر او ريخت
به استادي نوايي كرد بر كار
كزو چنگِ نكيسا شد نگون سار
ز تركيبِ ملك برد آن خلل را
به زير افكن فرو گفت اين غزل را:
ببخشاي اي صنم بر عذر خواهي
كه صد عذر آورد در هر گناهي
گر از حكمِ تو روزي سر كشيدم
بسي زهر پشیماني چشيدم
گرفتم هرچه من كردم گناه است
نه آخر آبِ چشمم عذر خواه است
نصيبِ من زتو در جمله هستي
سلامي بود و آن در نيز بستي
اگر محروم شد گوش از سلامت
زبان را تازه مي دارم به نامت
اگر تو راضي اي كاين دل خراب است
رضاي دوستان جستن صواب است
تو بر من تا تواني ناز مي ساز
كه تا جانم بر آيد مي كشم ناز
منم عاشق مرا غم سازگار است
تو معشوقي تو را با غم چه كار است
تو گر سازي وگر نه من بر آنم
كه سوزم در غمت تا مي توانم
مرا گر نيست ديدارِ تو روزي
تو باقي باش در عالم فروزي
اگر من جان دهم در مهرباني
تو را بايد كه باشد زندگاني
اگر من بر نخوردم از نكويي
تو برخوردار باش از خوبرويي
زتو بي روزيَم خوانند و گويم
مرا آن بِه كه من بِه روزِ اويم
مرا گر روز و روزي رفت بر باد
تو را هر روز روز از روز بِه باد
چو بر زد باربد بر خشك رودي
بدين ترّي كه برگفتم سرودي
دل شيرين بدان گرمي بر افروخت
كه چون روغن چراغِ عقل را سوخت
چنان فرياد كرد آن سروِ آزاد
كزان فريادِ شاه آمد به فرياد
شهنشه چون شنيد آوازِ شيرين
رسيلي كرد و شد دمساز شيرين
در آن پرده كه شيرين ساختي ساز
هم آهنگيش كردي شه به آواز
چو شخصي كو به كوهي راز گويد
بدو كوه آن سخن را بازگويد
از اين سو مه ترانه بركشيده
وزان سو شاه پيراهن دريده
چو از سوز دو عاشق آه برخاست
صداع مطربان از راه بر خاست
وصف جمال شيرين
پري دُختي، پري بگذار،ماهي
به زيرِ مقنعه صاحب كلاهي
شب افروزي چو مهتابِ جواني
سيه چشمي چو آبِ زندگاني
كشيده قامتي چون نخلِ سيمين
دو زنگي بر سرِ نخلش رطب چين
زبس كآورد ياد آن نوش لب را
دهان پرآبِ شكر شد رطب را
به مرواريدِ دندان هاي چون نور
صدف را آبِ دندان داده از دور
دو شكّـر چون عقيقِ آب داده
دو گيسو چون كـمندِ تاب داده
خمِ گيسوش تاب از دل كشيده
به گيسو سبزه را بر گل كشيده
فسونگر كرده بر خود چشمِ خود را
زبان بسته به افسون چشمِ بد را
به سحري كآتشِ دل ها كـند تيز
لبش را صد زبان، هر صد شكر ريز
نمك دارد لبش در خنده پيوست
نمك شيرين نباشد وانِ او هست
تو گويي بيني اش تيغي ست از سيم
كه كرد آن تيغ سيبي را به دو نيم
زماهش صد قصب را رخنه يابي
چو ماهش رخنه اي بر رخ نيابي
به شمعش بر، بسي پروانه بيني
زنـازش سوي كس پروا نبيني
موكّل كرده بر هر غمزه غنجي
زنخ چون سيب و غبغب چون ترنجي
رخش تـقويمِ انجم را زده راه
فشانده دست بر خورشيد و بر ماه
دو پستان چون دو سيمين نارِ نوخيز
برآن پستان،گلِ بستان درم ريز
زلعلش بوسه را پاسخ نخيزد
كه لعل ار واگشايد دُر بريزد
نهاده گردن آهو گردنش را
به آبِ چشم شسته دامنش را
به چشم آهوان آن چشمۀ نوش
دهد شير افكنان را خوابِ خرگوش
هزار آغوش را پُركرده از خار
يك آغوش از گلش ناچيده ديّـار
شبي صد كس فزون بيند به خوابش
نبيند كس شبي چون آفتابش
گر اندازه زچشمِ خويش گيرد
برآهويي صد آهو بيش گيرد
زرشكِ نرگس مستش خروشان
به بازارِ ارم،ريحان فروشان
به عيد آراي ابروي هلالي
نديدش كس كه جان نسپرد حالي
به حيرت مانده مجنون در خيالش
به قايم رانده ليلي با جمالش
به فرماني كه خواهد خلق را كُشت
به دستش ده قلم يعني ده انگشت
مه از خوبيش خودرا خال خوانده
شب از خالش كتابِ فال خوانده
زگوش وگردنش لؤلؤ خروشان
كه رحمت بر چنان لؤلؤفروشان
حديثي و هزار آشوبِ دلبند
لبي و صد هزاران بوسه چون قند
سرو زلفي زناز و دلبري پُر
لب و دنداني از ياقوت و از دُر
از آن ياقوت و آن دُرّ ِ شكر خند
مفرح ساخته سودائيي چند
خرد سرگشته بر روي چوماهش
دل و جان فتنه برزلفِ سياهش
هنر فتنه شده بر جانِ پاكش
نبشته عَبدُهُ عنبر به خاكش
رخش نسرين و بويش نيز نسرين
لبش شيرين و نامش نيزشيرين
طعنه هاي شيرين
اگر گويد بدان صبحم نياز است
بگو بيدار منشين شب دراز است
وگرگويد به شيرين كي رسَم باز
بگو با روزة مريم همي ساز
وگرگويد بدان حلوا كشم دست
بگو رغبت به حلوا كم كند مست
وگرگويد كنم زآن لب شكرريز
بگو دور از لبت دندان مكن تيز
وگرگويد كشم تنگش درآغوش
بگو كاين آرزو بادت فراموش
وگر گويد نهم رخ بر رخِ ماه
بگو با رخ برابرچون شود شاه
وگرگويد ربايم زآن زنخ گوي
بگو چوگان خوري زآن زلف بر روي
وگرگويد بخايم لعلِ خندان
بگو از دور مي خور آبِ دندان
فرو مي خواند از اين مُشتي فسانه
در او تهديدهاي مادگانه
عتابش گرچه مي زد شيشه بر سنگ
عقيقش نرخ مي برّيد در جنگ
چراغی بر چلیپا
چه باک از طعنة خاکیّ و آبی
که دارم درعِ زرّین آفتابی
بسا منکر که آمد تیغ در مشت
مرا زد تیغ و شمعِ خویش را کشت
تحمّل بین ، که بینم هندویِ خویش
چو ترکانش جنیبت می کشم پیش
گه آن بی پرده را موزون کنم ساز
گه این گنجشک را گویم ، زهی باز
ز هر زاغی به جز چشمی نجویم
به هر زیفی جز احسنتی نگویم
به گوشی جامِ تلخی ها کنم نوش
به دیگر گوش دارم حلقه در گوش
نگه دارم به چندین اوستادی
چراغی را در این طوفانِ بادی
به شکّر ، زهر می باید چشیدن
پسِ هر نکته دشنامی شنیدن
من از دامن چو دريا ريخته دُر
گريبانم زسنگِ طعنه ها پُر
دهانِ خلق شيرين از زبانم
چو زهرِ قاتل از تلخي دهانم
دُري در ژرف دريايي نهادم
چراغي بر چليپايي نهادم
تو دُر بردار و دريا را رها كن
چراغ از قبلة ترسا جدا كن
مبين كآتشگهي را رهنمون است
عبارت بين كه طلق اندود چون است
عروسي بكر بين با تخت و با تاج
سر و بن بسته در توحيد و معراج
هر که نه گویای تو ، خاموش به
اي همه هستي زتو پيدا شده
خاك ضعيف از تو توانا شده
زيرنشين علمت كاينات
ما به تو قائم،چو تو قائم به ذات
هستي تو صورت پيوند ني
تو به كس و كس به تو مانند ني
آن چه تغيّر نپذيرد تويي
وان كه نمرده است و نميرد تويي
ما همه فاني و بقا بس تُراست
مُلك تعالي و تقدس تراست
هر كه نه گوياي تو،خاموش به
هرچه نه ياد تو، فراموش به
ساقي شب دستكش جامِ توست
مرغ سحر دستخوش نام توست
گرچه كني قهر بسي را زما
روي شكايت نه كسي را زما
بي ديَت است آن كه تو خون ريزي اش
بي بدل است آن كه تو آويزي اش
روشني عقل به جان داده اي
چاشني دل به زبان داده اي
منزل شب را تو دراز آوري
روزِ فرورفته تو بازآوري
چرخ روش قطب ثبات از تو يافت
باغ وجود آب حيات از تو يافت
غمزة نسرين نه زباد صبا
از اثر خاك تو شد توتيا
غنچه كمر بسته كه ما بنده ايم
گل همه تن جان كه به تو زنده ايم
بنده نظامي كه يكي گوي توست
در دوجهان خاك سر كوي توست
خاطرش از معرفت آباد كن
گردنش از دام غم آزاد كن
رمز رنگ سفيد
در سپيدي ست روشناييِ روز
وز سپيدي ست مه جهان افروز
همه رنگي تكلف اندوده ست
جز سپيدي كه او نيالوده ست
هرچ از آلودگي شود نوميد
پاكي اش را لقب كنند سپيد
در پرستش به وقتِ كوشيدن
سنّت آمد سپيد پوشيدن
حماسه كنيزك چيني
مَلِك گرزجمشيد بالاتر است
رخِ من زخورشيد والاتر است
شه ار شد فريدونِ زرّينه كفش
به فتحش منم كاوياني درفش
شه اركيقبادِ بلند افسر است
مرا افسر از مُشك و از عنبر است
شه ار هست كاووسِ فيروزه تاج
زمن بايدش خواستن تختِ عاج
شه ار چون سليمان شود ديوبند
مرا در جهان هست ديوانه چند
شه ار زان كه عالم گرفت اي شگفت
من آن را گرفتم كه عالم گرفت
اگرچه كمندِ جهانگيرِ شاه
فتاده است بر گردنِ مهر و ماه
كمندي من از زلف بر سازمش
نترسم به گردن دراندازمش
گر او را كمندي بوَد ماه گير
مراهم كمندي بوَد شاه گير
سكندر به حيوان خطا مي رود
من اينجا سكندر كجا مي رود
اگر راهِ ظلمات مي بايدش
سرِ زلفِ من راه بنمايدش
گراو ناوك اندازد از زورِ دست
مرا غمزة ناوك انداز هست
گر ايدون كه ياقوتِ او كاني است
مرالب چو ياقوتِ رمّاني است
گراوچرخ را هست انجم شناس
مرا انجمِ چرخ دارند پاس
گر او را علَم هست بالاي سَر
مراصد علم هست بيرونِ در
گر او شاهِ عالم شد از سروري
منم شاهِ خوبان به جان پروري
چو برقع براندازم از رويِ خويش
ندارم جهان را به يك موي خويش
چوبرمَه كشم گيسوي عنبرين
به گيسو كشم ماه را بر زمين
چوتَنگِ شكَر در عقيق آورم
زپسته شرابِ رحيق آورم
رحيقم به رقص آورَد آب را
عقيقم مفرّح دهد خواب را
اگركيميا سنگ را زر كند
نسيمِ من از خاك عنبر كند
سهيل يمن تاب را بااديم
همان شد كه بوي مرا بانسيم
به چشمي دلِ خسته بريان كنم
به چشمي دگر غارتِ جان كنم
ازاين سو كنم صيد و بنوازمش
وزآن سو به دريا دراندازمش
اگر راهبم بيند از راهِ دور
برد سجده چون هيربد پيشِ نور
وگر زاهدي باشد از خاره سنگ
درآرم به رقصش به يك بانگِ چنگ
كنم سيم كاري كه سيمين تنم
ولي قفل گنجينه را نشكنم
دَرِ باغ ما را كه شد ناپديد
به جز باغبان كس نداند كليد
رطب هاي تر گرچه دارم بسي
به جز خارِ خشكم نبيند كسي
گلابم ولي دردِ سر مي دهم
نمك خواهِ خود را جگر مي دهم
ملازمتِ خوبان و بدان
اين است كه گنج نيست بي خار
هرجا كه رطب بوَد بوَد خار
هرناموَري كه او جهان داشت
بدنام كُني زهمرهان داشت
يوسف كه زماه عِقد مي بست
از حقدِ برادران نمي رست
عيسي كه دمش نداشت دودي
مي بُرد جفاي هرجهودي
احمد كه سرآمدِ عرب بود
هم خستة خارِ بولهب بود
دير است كه تا جهان چنين است
بي نيشِ مگس كم انگبين است
باريدن بي دريغ
در نوبتِ بارِ عام دادن
بايد همه شهر جام دادن
فيّاضة ابرِ جود گشتن
ريحان همه وجود گشتن
باريدنِ بي دريغ چون مُل
خنديدنِ بي نقاب چون گُل
هر جاي چو آفتاب راندن
در راه به بدره زرفشاندن
دادن همه را به بخششِ عام
واميّ و حلال كردن آن وام
پرسيدنِ هركه در جهان هست
كز فاقة روزگار چون رَست
من كاين شِكَرم در آستين است
ريزم كه حريف نازنين است
برجمله جهان فشانم اين نوش
فرزندِ عزيز خود كند گوش
من بر همه تن شوم غذا ساز
خود قِسم جگر بدو رسد باز
