در صحبت بزرگان/نظامی
باريدن بي دريغ
در نوبتِ بارِ عام دادن
بايد همه شهر جام دادن
فيّاضة ابرِ جود گشتن
ريحان همه وجود گشتن
باريدنِ بي دريغ چون مُل
خنديدنِ بي نقاب چون گُل
هر جاي چو آفتاب راندن
در راه به بدره زرفشاندن
دادن همه را به بخششِ عام
واميّ و حلال كردن آن وام
پرسيدنِ هركه در جهان هست
كز فاقة روزگار چون رَست
من كاين شِكَرم در آستين است
ريزم كه حريف نازنين است
برجمله جهان فشانم اين نوش
فرزندِ عزيز خود كند گوش
من بر همه تن شوم غذا ساز
خود قِسم جگر بدو رسد باز
مفرح نامـه
خداوندا درِ توفيق بگشاي
نظامي را رهِ تحقيق بنماي
دلي ده كاو يقينت را بشايد
زباني كآفرينت را سُرايد
مده ناخوب را بر خاطرم راه
بدار از ناپسندم دست كوتاه
درونم را به نورِ خود برافروز
زبانم را ثناي خود در آموز
به داوودي دلم راتازه گردان
زبورم رابلند آوازه گردان
عروسي را كه پروردم به جانش
مبارك روي گردان در جهانش
چنان كز خواندنش فرّخ شود راي
زمُشك افشاندنش خُلّخ شود جاي
سوادش ديده را پرنور دارد
سماعش مغز رامعمور دارد
مفرّح نامة دل هاش خوانند
كليدِ بندِ مشكل هاش دانند
معاني را بدو دِه سربلندي
سعادت را بدو كن نقشبندي
به چشمِ شاه شيرين كن جمالش
كه خود بر نامِ شيرين است فالش
نسيمي از عنايت يارِ اوكن
زفيضت قطره اي در كارِ اوكن
چو فيّاضِ عنايت كرد ياري
بيار اي كانِ معني تا چه داري
كليد گنج حكيم
بسم الله الرحمن الرحيم
هست كليدِ درِ گنجِ حكيم
فاتحة فكرت و ختمِ سخن
نامِ خداي است بر او ختم كن
پيش وجودِ همه آيندگان
بيش بقاي همه پايندگان
سابقه سالارِ جهانِ قِدَم
مُرسله پيوندِ گلوي قلم
پرده گشاي فلَكِ پرده دار
پردگيِ پرده شناسانِ كار
مُبدعِ هر چشمه كه جوديش هست
مخترعِ هرچه وجوديش هست
لعل طرازِ كمرِ آفتاب
حُلّه گرِ خاك و حُلي بندِ آب
پرورش آموزِ درون پروران
روز برآرندة روزي خوران
مُهره كِش رشتة باريكِ عقل
روشنيِ ديدة تاريكِ عقل
داغ نِهِ ناصيه دارانِ پاك
تاج دِهِ تخت نشينانِ خاك
خام كُنِ پختة تدبيرها
عذر پذيرندة تقصيرها
شحنة غوغاي هراسندگان
چشمة تدبيرِ شناسندگان
اوّل و آخر به وجود و صفات
هست كن و نيست كنِ كاينات
با جبروتش كه دو عالم كم است
اوّلِ ما آخرِ ما يك دم است
كيست در اين ديرگهِ دير پاي
كو لِمَنِ المُلك زند جز خداي
بود و نبود آنچه بلند است و پست
باشد و اين نيز نباشد كه هست
پرورش آموختگانِ ازل
مشكلِ اين كار نكردند حل
اوّلِ او اوّلِ بي ابتداست
آخرِ او آخرِ بي انتهاست
روضة تركيبِ تو را حور از اوست
نرگسِ بيناي تو را نور از اوست
كشمكشِ هر چه در او زندگي است
پيشِ خداونديِ او بندگي است
هرچه جز او هست بقاييش نيست
اوست مقدس كه فناييش نيست
باغِ سخا را چو فلك تازه كرد
مرغِ سخن را فلك آوازه كرد
نخلِ زبان را رطبِ نوش داد
دُرِّ سخن را صدفِ گوش داد
پرده نشين كرد سرِ خواب را
كِسوَتِ جان داد تنِ آب را
زلفِ زمين در برِ عالَم فكند
خالِ"عصي" بر رخِ آدم فكند
خنده به غمخوارگيِ لب كشاند
زهره به خنياگريِ شب نشاند
نافِ شب از مُشك فروشانِ اوست
ماهِ نو از حلقه به گوشانِ اوست
هركه فتاد از سرِ پرگارِ او
جمله چو ماه است طلبكارِ او
سدره نشينان سوي او پَر زدند
عرش روان نيز همين در زدند
گر سرِ چرخ است پُر از طوقِ اوست
ور دلِ خاك است پُر از شوقِ اوست
پاسخ باربد از زبان خسرو
نكيسا چون زد اين افسانه بر چنگ
سِتاي باربد برداشت آهنگ
عراقي وار بانگ از چرخ بگذاشت
به آهنگِ عراق اين بانگ برداشت
نسيمِ دوست مي يابد دماغم
خيالِ گنج مي بيند چراغم
مگر سروي ز طارم سر برآورد
كه ما را سربلندي بر سر آورد؟
مگر ماه آمد از روزن درافتاد
كه شب را روشني در منظر افتاد؟
مگر بادِ بهشت اين جا گذر كرد
كه چندين خرّمي در ما اثر كرد؟
مگر بازِ سپيد آمد فرادست
كه گلزارِ شب از زاغِ سيه رست؟
مگر با ماست آبِ زندگاني
كه ما را زنده دل دارد نهاني؟
مگر اقبال شمعي نو بر افروخت
كه چون پروانه غم را بال و پر سوخت؟
مگر شيرين زلعل افشاند نوشي
كه از هر گوشه اي خيزد خروشي؟
تنم ترسد زهجران چون نترسد؟
كدامين عاقل از مجنون نترسد؟
چو بي زلفِ تو بي دل بود دستم
دلِ خود را به زلفت بازبستم
به خلوت با لبت دارم شماري
وز اينم كردني تر نيست كاري
"نكيسا از زبان شيرين"
چو بر زد باربد زين سان نوايي
نكيسا كرد از آن خوش تر ادايي
شكفته چون گلِ نوروز و نو رنگ
به نوروز اين غزل درساخت با چنگ
زهي چشمم به ديدارِ تو روشن
سر كويت مرا خوش تر ز گلشن
خيالت پيشواي خواب و خوردم
غبارت توتياي چشم دردم
به تو خوشدل دماغِ مشك بيزم
ز تو روشن چراغِ صبح خيزم
مرا چشمي و چشمم را چراغي
چراغِ چشم و چشم افروز باغي
جمالت اختران را نور داده
به خوبي عالمت منشور داده
چه مي خوردي كه رويت چون بهار است
از آن مي خور كه آنت سازگار است
مبين در آينه ي چين اي بت چين
كه باشد خويشتن بين، خويشتن بين
كسي آن آينه بر كف چه گيرد
كه هر دم نقشِ ديگر كس پذيرد؟
تو را آيينه چشمِ چون مني بس
كه ننمايد به جز تو صورتِ كس
به تركِ بي دلي گفتن دلت داد؟
زهي رحمت كه رحمت بر دلت باد
خوشا وقتي كه آيي در برم تنگ
ميِ نابم دهي بر نالة چنگ
به نازِ نيم شب زلفت بگيرم
چو شمعِ صبحدم پيشت بميرم
شبي كز لعلِ ميگونت شوم مست
بخسبم تا قيامت بر يكي دست
نكيسا از زبان شيرين
نكيسا در ترنم جادوي ساخت
پس آنگه اين غزل در راهوي ساخت
بساز اي يار، با يارانِ دلسوز
كه دي رفت و نخواهد ماند امروز
گره بگشاي ، با ما بستگي چند؟
شتابِ عمر بين ، آهستگي چند؟
به عمري كو بوَد پنجاه يا شصت
چه بايد صد گره بر جانِ خود بست؟
خوش آن باشد كه امشب باده نوشيم
امان باشد كه فردا باز كوشيم؟
چو بر فردا نماند امّيدواري
ببايد كردن امشب سازگاري
بهاري داري از وي بر خور امروز
كه هر فصلي نخواهد بود نوروز
گلي كو را نبويد آدميزاد
چو هنگامِ خزان آيد برَد باد
به پيغامي زتو راضي ست گوشم
برآيم زين اگر زين بيش كوشم
منم در پاي عشقت رفته از دست
به خلوت خورده مي تنها شده مست
منم آن سايه كز بالا و از زير
زپايت سر نگردانم به شمشير
سخن تا چند گويم با خيالت
برون رانم جنيبت با جمالت
به هر سختي كه تا اكنون نمودم
چو لحنِ مطربان در پرده بودم
كنون در پرده خون خواهم افتاد
چو برق از پرده بيرون خواهم افتاد
به جاي توتيا گردت ستانم
گهي بوسه گهي دردت ستانم
سرِ زلفت به گيسو بازبندم
گهي گريم زعشقت گاه خندم
چنان بندم به دل نقش نگينت
كه بر دستت نداند آستينت
در آغوش آنچنان گيرم تنت را
كه نبوَد آگهي پيراهنت را
چو خسرو گوش كرد اين بيت چالاك
ز حالت كرد حالي جامه را چاك
به صد فرياد گفت اي باربد ، هان
قوي كن جان من در كالبد هان
ستايش صبحگاه و نيايش شيرين
نكو ملكي ست مُلكِ صبحگاهي
در آن كشور بيابي هر چه خواهي
كسي كو بر حصارِ گنج ره يافت
گشايش در كليدِ صبحگه يافت
غرض ها را حصار آنجا گشايند
كليد آن جاست كار آن جا گشايند
درآن ساعت كه باشد نشوِ جان ها
گل تسبيح رويد بر زبان ها
زبانِ هر كه او باشد برومند
شود گويا به تسبيح خداوند
اگر مرغِ زبان تسبيح خوان است
چه تسبيح آرد آن كو بي زبان است؟
در آن حضرت كه آن تسبيح خوانند
زبانِ بي زبانان نيز دانند
چو شيرين كيمياي صبح دريافت
از آن سيماب كاري روي بر تافت
شكيباييش مرغان را پر افشاند
خروسُ الصَّبر مِفتاحُ الفَرَج خواند
شبستان را به رويِ خويشتن رُفت
به زاري با خدايِ خويشتن گفت:
خداوندا شبم را روز گردان
چو روزم بر جهان پيروز گردان
شبي دارم سياه از صبح نوميد
در اين شب رو سپيدم كن چو خورشيد
غمي دارم هلاكِ شير مردان
بر اين غم چون نشاطم چير گردان
ندارم طاقتِ اين كوزة تنگ
خلاصي ده مرا چون لعل از اين سنگ
تويي ياري رسِ فريادِ هر كس
به فريادِ منِ فرياد خوان رس
ندارم طاقتِ تيمار چندين
أغِثني يا غِياثَ المُستَغيثين
به آبِ ديدة طفلانِ محروم
به سوزِ سينة پيرانِ مظلوم
به بالينِ غريبان بر سرِ راه
به تسليمِ اسيران در بنِ چاه
به داور داورِ فرياد خواهان
به يا رب يا ربِ صاحب گناهان
بدان حجّت كه دل را بنده دارد
بدان آيت كه جان را زنده دارد
به دامن پاكيِ دين پرورانت
به صاحب سِرّيِ پيغمبرانت
به محتاجانِ در بر خلق بسته
به مجروحان خون بر خون نشسته
به دور افتادگان بر خان و مان ها
به واپس ماندگان از كاروان ها
به وردي كز نو آموزي بر آيد
به آهي كز سرِ سوزي بر آيد
به ريحانِ نثارِ اشك ريزان
به قرآن و چراغِ صبح خيزان
به نوري كز خلايق در حجاب است
به انعامي كه بيرون از حساب است
به تصديقي كه دارد راهبِ دير
به توفيقي كه بخشد واهبِ خير
به مقبولانِ خلوت بر گزيده
به معصومانِ آلايش نديده
به هر طاعت كه نزديكت صواب است
به هر دعوت كه پيشت مستجاب است
بدان آهِ پسين كز عرش پيش است
بدان نامِ مهين كز شرح بيش است
كه رحمي بر دلِ پر خونم آور
وزين غرقابِ غم بيرونم آور
اگر هر مويِ من گردد زباني
شود هريك تو را تسبيح خواني
هنوز از بي زباني خفته باشم
ز صد شكرت يكي نا گفته باشم
تو آن هستي كه با تو كيستي نيست
تويي هست آن دگر جز نيستي نيست
تويي در پردة وحدت نهاني
فلك را داده بر در قهرماني
خداونديت را انجام و آغاز
نداند اول و آخر كسي باز
به درگاهِ تو در اميد و در بيم
نشايد راه بردن جز به تسليم
فلك بر بستي و دورانگشادي
جهان و جان و روزي هر سه دادي
اگر روزي دهي ور جان ستاني
تو داني هرچه خواهي كن تو داني
نكيسا و باربد
نشسته باربد بربط گرفته
جهان را چون فلك در خط گرفته
به دستان دوستان را كيسه پرداز
به زخمه زخمِ دل ها را شفا ساز
ز دودِ دل گره بر عود مي زد
كه عودش بانگ بر داود مي زد
همان نغمه دماغش در جرس داشت
كه موسيقار عيسي در نفس داشت
ز دل ها كرده در مجمر فروزي
به وقتِ عود سازي عود سوزي
نكيسا نام مردي بود جنگي
نديمي خاص اميري سخت سنگي
كز او خوشگوتري در لحنِ آواز
نديد اين چنگ پشتِ ارغنون ساز
ز رود آوازِ موزون او برآورد
غنا را رسمِ تقطيع او درآورد
نواهايي چنان چالاك مي زد
كه مُرغ از درد پر بر خاك مي زد
چنان بر ساختي الحانِ موزون
كه زهره چرخ مي زد گردِ گردون
جز او كافزون شمرد از زهره خود را
ندادي ياري اي كس باربد را
در آن مجلس كه عيش آغاز كردند
به يك جا چنگ و بربط ساز كردند
نواي هر دو ساز از بربط و چنگ
به هم در ساخته چون بوي با رنگ
ترنّم شان خمار از گوش مي برد
يكي دل داد و ديگر هوش مي برد
ز كنجِ پرده گفت آن هاتفِ جان
كزين مطرب يكي را سوي من خوان
بدين درگه نشانش ساز در چنگ
كه تا بر سوزِ من بر دارد آهنگ
به حسبِ حالِ من پيش آورد ساز
بگويد آنچه من گويم بدو باز
نكيسا را بر آن در برد شاپور
نشاندش يك دو گام از پيشگه دور
كزين خرگاه محرم ديده بر دوز
سماع خرگهي از وي در آموز
نوا بر طرزِ اين خرگاه مي زن
رهي كو گويدت آن راه مي زن
از اين سو باربد چون بلبلِ مست
ز ديگر سو نكيسا چنگ در دست
فروغِ شمع هاي عنبر آلود
بهشتي بود از آتش ، باغي از دود
نوابازي كنان در پردة تنگ
غزل گيسو كشان در دامنِ چنگ
به گوشِ چنگ در ابريشمِ ساز
فكنده حلقه هاي محرم آواز
ملكِ دل داده تا مطرب چه سازد
كدامين راه و دستان را نوازد
نگارِ خرگهي با مطربِ خويش
غمِ دل گفت: كاين بر گو ، مينديش
گوي قبولي
گوي قبولي ز ازل ساختند
در صف ميدان دل انداختند
آدم نو زخمه درآمد به پيش
تا برد آن گوي به چوگان خويش
بارگي اش چون عقب خوشه رفت
گوي فرو ماند و فرا گوشه رفت
نوح كه لب تشنه به حيوان رسيد
چشمه غلط كرد و به طوفان رسيد
مهد براهيم چو راي اوفتاد
نيم ره آمد دو سه جاي اوفتاد
چون دل داوود نفس تنگ داشت
در خور اين زير، بم آهنگ داشت
داشت سليمان ادب خود نگاه
مملكت آلوده، نجست اين كلاه
يوسف از آن چاه عياني نديد
جز رسن و دلو نشاني نديد
خضر عنان زين سفر خشك تافت
دامن خود تر شده چشمه يافت
موسي از اين جام تهي ديد دست
شيشه به كهپايه " ارني " شكست
عزم مسيحا نه به اين دانه بود
كو ز درون تهمتي خانه بود
مهر شد اين نامه به عنوان تو
ختم شد اين خطبه به دوران تو
گفتن چهل قصه از كليله و دمنه با چهل نكته
بزرگ امّيد چون گلبرگ بشكفت
چهل قصه به چل نكته فرو گفت
گاوِ شَترَبه و شير
نخستين گفت كز خود بر حذَر باش
چو گاوِ شَترَبه زان شيرِ جمّاش
نجاري بوزينه
هوا بشكن كزو ياري نيايد
كه از بوزينه نجّاري نيايد
روباه و طبل
به تلبيس آن تواني خورد ازين راه
كز آن طبلِ دريده خورد روباه
زاهدِ مُمسِكِ خرقه به دزد باخته
مكن تا در غمت نايد درازي
چو زاهد ممسكي در خرقه بازي
زاغ و مار
مخور در خانه كس هيچ زنهار
كه با تو آن كند كان زاغ با مار
مرغ ماهي خوار و خرچنگ
همان پاداش بيني وقتِ نيرنگ
كه ماهي خوار ديد از چنگِ خرچنگ
خرگوش و شير
ربا خواري مكن اين پند بنيوش
كه با شيرِ ربا خور كرد خرگوش
سه ماهي و رستنِ يكي از شست
به خود كشتن توان زين خاكدان رست
چنانك آن پير ماهي زآفتِ شست
سازش شغال و گرگ و زاغ بر كشتن شتر
شغال و گرگ و زاغ اين ساز كردند
كه از شخصِ شتر سر باز كردند
طيطوي با موج دريا
به چاره كين توان جُستن ز اعدا
چنان كان طيطوي از موجِ دريا
بط و سنگ پُشت
بسا سر كز زبان زير زمين رفت
كَشَف را با بطان فصلي چنين رفت
مرغ و كَپّي و كرم شبتاب
ز نا اهلان همان بيني در اين بند
كه ديد آن ساده مرغ از كَپّی اي چند
بازرگان دانا و بازرگان نادان
به حيلت مالِ مردم خورد نتوان
چو بازرگانِ دانا مالِ نادان
غوك و مار و راسو
چو بر دانا گشادي حيله را در
چو غوكِ ماركش در سر كني سر
موش آهن خوار و بازِ كودك بَر
حيَل بگذار و مشنو از حيَل ساز
كه موش آهن خورَد كودك برَد باز
زن و نقّاش چادر سوز
چو نقشِ حيله بر چادر نشاني
بدان نقّاشِ چادر سوز ماني
طبيبِ نادان كه دارو را با زهر آميخت
ز دانا تن سلامت بهر گردد
علاج از دستِ نادان زهر گردد
كبوتر مطوّقه و رهانيدنِ كبوتران از دام
به دانايي توان رستن ز ايام
چو آن مرغِ نگارين رست از آن دام
هم عهديِ زاغ و موش و آهو و سنگ پُشت
مكن شوخي وفاداري درآموز
ز موشِ دام در زاغِ دهن سوز
موش و زاهد و يافتن زر
مبر يك جو ز كِشتِ كس به بيداد
كه موش از زاهد ار جو بُرد ، زر داد
گرگي كه از خوردن زِه كمان جان داد
مشو مغرور چون گرگِ كمانگير
كه بردل چرخ ناگه مي زنَد تير
زاغ و بوم
رها كن حرص كاين حمّالِ محروم
نسازد با خرَد ، چون زاغ با بوم
راندن خرگوش پيلان را از چشمة آب
مبين از خُرد بينيِ خصم را خُرد
ز پيلان بين كه خرگوش آب چون خورد
گربة روزه دار با درّاج و خرگوش
ز حرص و زرق بايد روي بر تافت
ز روزه گر به روزي بين كه چون يافت
ربودنِ دزد گوسفندِ زاهد را به نام سگ
كسي كين گربه باشد نقشبندش
نهد داغِ سگي بر گوسپندش
شوهر و زن و دزد
ز فتنه در وفا كن روي در روي
چنان كز بيمِ دزد آن زن در آن شوي
ديو و دزد و زاهد
رهي چون باشد از خصمانت ناورد
چنان كز ديو و دزد آن پارسا مرد
زن و نجّار و پدر زن
چه بايد چشمِ دل را تخته بر دوخت
چو نجّاري كه لوح از زن در آموخت
برگزيدنِ دخترِ موش نژادِ موش را
اگر بد نيستي با بد مشو يار
چنان كان موشِ نسلِ آدمي خوار
بوزينه و سنگ پُشت
به وا گشتن تواني زين طرف رست
كه كَپّي هم بدين فن زان كَشَف رست
فريفتن روباه خر را و به شير سپردن
چو خر غافل نبايد شد در اين راه
كزين غفلت دلِ خر خورد روباه
زاهدِ نسيه انديش و كوزة شهد و روغن
حسابِ نسيه هاي كژ مينديش
چو زان حلواي نقد آن مردِ درويش
كشتن زاهد راسوي امين را
بِه ار بر غدرِ آن زاهد كني پُشت
كه راسوي امين را بي گنه كشت
كشتنِ كبوترِ نر كبوترِ ماده را
مزن بي پيش بيني بر كس انگشت
چنان كان نر كبوتر ماده را كشت
بريدن موش دامِ گربه را
به هُشياري رهان خود را از اين غار
چو موش آن گربه را از دامِ تيمار
قُبَرِه با شاه و شاهزاده
برون پَر ، تا نفرسايي در اين بند
چو مرغِ قُبَّره زين قبه اي چند
شغال زاهد و سعايت جانوران پيش شير
به صدق ايمن تواني شد ز شمشير
چوآن زاهد شغال از خشمِ آن شير
سيّاح و زرگر و مار
تو نيكي كن مترس از خصمِ خونخوار
به نيكي بُرد جان سيّاح از آن مار
چهار بچة بازرگان و برزگر و شاهزاده و توانگر
به قدرِ مرد شد روزي نهاده
ز بازرگان بچه تا شاهزاده
رفتنِ شير به شكار و شكار شدن بچه هاي او
به خونخواري مكن چنگال را تيز
كز اين بي بچّه گشت آن شير خونريز
