پاسخ: اعتقاد به وجود انسان كامل در اكثر فرهنگ ها به چشم مى خورد. در فرهنگ ما همان كتاب انسان الكامل عزيز الدين نسفى اثر ارزشمندى است. در فرهنگ اسلامى پس از پيامبر اكرم حضرت على عليه السلام به عنوان انسان كامل شناخته شده است. شادروان مهدی الهى قمشه اى در قصيده بسيار بلندى در ١١٤ بيت، تمام سوره هاى قرآن را در مدح آن بزرگوار تفسير كرده است. از ديدگاه ديگر مى توان گفت هر كس براستى در جستجوى انسان كامل باشد بتدريج با اوصاف او آشنا خواهد شد و اگر همت كند مى تواند آن اوصاف را در خود محقق گرداند زيرا تمثالى از انسان كامل در دل هر انسانى هست وگرنه نمى توانست وقتى او را مى بيند بشناسد يا رد كند و اگر چنين نبود هر كس ادعاى انسان كامل مى كرد و ميسر نبود كه سخن او را به سادگى رد كرد. اما چنين نيست بلكه ما هركس را كه دعوى كند آزمون مى كنيم و اگر در او اوصافى چون خشم و حرص و حسد و امثال آن بيابيم او را رد مى كنيم. و اگر همه صفات مطلوب و محبوب آدميان را در وى بيابيم او را مى پذيريم. بدين نگاه مى توان گفت هركس بدنبال انسان كامل باشد مى تواند آن صفات مورد انتظار خود را براى قبول او، در خود محقق گرداند و آراسته گردد به اوصاف كسى كه مى خواهد به ديدار او برسد و بدين سان اندك اندك به انسانيت كامل نزديك مى شود. داستان چهره بزرگ سنگى اثر ناتانيل هاثورن اين درونمايه را به شيرينى تمام حكايت مى كند.

پاسخ: چون آدمى مى تواند اندك اندك با اوصاف الهى آشنا شود و آن اوصاف را مى پسندد بنابراين مدام در پى معلمى است كه بتواند نقشى از اوصاف الهى را در خود نشان دهد و نام او را انسان كامل مى نهد. مولانا با ديدن شمس به همين نقش رسيد و از ديدن او به ديدن خود نايل آمد چنانكه گفت: چون تو را ديدم بديدم خويش را آفرين آن آينه خوش كيش را  

پاسخ: خطاب زمين بوس بخشى از ديباچه كتابهايى است كه به يكى از پادشاهان زمان اهدا مى شده است و زمين بوس اداى احترام به آن پادشاه است.

پاسخ: شرح وحيد دستگردى

پاسخ: بهترين كتاب در شناخت علم نجوم قديم كتاب "التفهيم" اثر ابوريحان بيرونى است اما چون اين كتاب جنبه تخصصى دارد توصيه مى شود كتاب" از جهانهاى دور" اثر برونو بورگِل آلمانى ترجمه محمد كاظم انصارى را مطالعه کنید. اين كتاب اخير نجوم قديم و جديد هر دو را شامل مى شود و به زبانى شيرين و قابل فهم نوشته شده است.

پاسخ: مقصود از ترك آرزوها در حقيقت ترك هواهاى نفسانى است كه آدمى را به يك گداى راه نشين بدل مى كند كه دايم از مردم دون مايه چيزى مى طلبد و خوار و خفيف مى شود. مردم دون مايه مانند حرص و دروغ و تكبر و امثال آن است كه آدمها با گدايى از آن مى خواهند به مقصودهايشان برسند. با ترك آرزوهاى خودخواهانه آدمى به مقام عشق مى رسد. عشق به زيبايى و دانايى و نيكويى كه از آن بى نياز نبايد بود ما به حقيقت نياز داريم، به راستى و درستى و صداقت و صميميت و مهربانى و نيز به دانايى و توانايى و همچنين به زيبايى نيازمنديم زيرا اينها غذاى روح ماست چنانكه ما به غذاى جسم نيز نيازمنديم اما به زهرمارى چون كينه و حسد و مستى الكل دو آتشه اى چون تكبر و خودبينى نياز نداريم.

پاسخ: اگر حضرت احديت را معشوق مطلق ناميم سخن شيخ محمود اين است كه آن معشوق در پيش آيينه عدم كه هيچ نقشى ندارد اما مى تواند هر نقشى را متجلى كند، ايستاد و خود را در آيينه ديد. آن شخص كه در آيينه است همان جهان است كه آيينه روى خداست اما در چشم آن عكس اگر خوب بنگريد عكس بسيار كوچك ديگرى از معشوق در چشم عكس مى يابيد كه آن همان انسان است، انسان همان عالم است كه كوچك شده است.  

پاسخ: اوتاد جمع كلمه وتد است به معنى ميخ چوبين كه براى برافراختن خيمه در زمين نصب مى كردند و مقصود از اوتاد اوليايى هستند كه در ضمير وجودشان مى توان نشست و همچنين ابدال بدل و نظير و شبيه اوليا هستند كه به هدايت باطنى خَلق به خُلق خوش و مهربانى مشغولند.

پاسخ: بزرگترين نعمت خداوند اين است كه به آدمى توفيق خدمت و رحمت بر خلق عطا كند. چنانكه پيامبر اكرم در شب معراج هنگامى كه به بارگاه احديت راه يافت و به تعبير نظامى ندا آمد كه هر چه آرزو دارى بخواه، او گفت كليد گنج رحمت بى پايانت را به من ببخش تا همه مردمان را از آن رحمت برخوردار گردانم. عين ابيات نظامى در خسرو شيرين چنين است: ندا آمد كه اى مقصود درگاه هرآن حاجت كه مقصود است درخواه سراى فضل بود از بخل خالى كليد گنج رحمت خواست حالى